της Σταυρούλας Λιάγκουρα-Στεφανάκη
Τύλισος, ένα χωριό 4.000 χρονών με λαμπρό πολιτισμό και εξαίσιες φυσικές ομορφιές. Είναι γνωστή η Τύλισος από τα ερείπια του Μινωικού αρχαιολογικού χώρου με τις τρεις επαύλεις και τα ευρήματά της. Από τη μινωική εποχή μέχρι σήμερα κατοικήθηκε συνεχώς με το ίδιο πάντα όνομα και μάς δώρισε πλήθος πληροφοριών και αντικειμένων απ’ όλες τις περιόδους της ζωής της.
Ένα χωριό με πολλά εξωκλήσια και εκκλησίες μέσα στο χωριό που τιμώνται και λατρεύονται με ιδιαίτερη ευλάβεια. Πολλά εξωκλήσια κοσμούν την περιφέρεια της Τυλίσου, όπως της Παναγίας Λούτρας, του Αγ. Αντωνίου στην Κάτω Τύλισο, της Παναγίας Κεράς, του Αγ. Γεωργίου στα Σεριανά και τα δυο ξωκλήσια του Στρούμπουλα, του Αγ. Γεωργίου στο οροπέδιο και του Προφήτη Ηλία και Τίμιου Σταυρού στην κορυφή του. Άλλα δύο προστέθηκαν στα παλιά τα δύο τελευταία χρόνια, του Αγ. Ραφαήλ στην Παλιόμαντρα και του Αγ. Μάριου στον Άγιο Μάμα.
Οι ναοί του χωριού σημαντικοί, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον οι δύο μέσα στο χωριό διακοσμημένοι με τμήματα τοιχογραφιών του 14ου αιώνα, αυτός της Παναγίας στην Πίσω Γειτονιά και του Χριστού στην πλατεία. Επίσης, Νοτιοανατολικά της πλατείας ο ναός του Αγ. Ιωάννη που έχει ανοικοδομηθεί πάνω στον παλιό ναό, του Αγ. Αντωνίου στο Κατσιλαδοχώρι, ο καθεδρικός ναός του Αγ. Νικολάου & Αγ. Γεωργίου και ο νεότερος περίκκαλος ναός της Ευαγγελίστριας στου Ατζόλου.
Πραγματικό κόσμημα της πλατείας ο ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Παλιός ναός, 6οο τουλάχιστον χρόνων, ανήκει στον τύπο του μονόχωρου καμαροσκέπαστου ναού με δύο ενισχυτικά τόξα σε παραστάδες. Οι τοιχογραφίες του ναού χρονολογούνται στις αρχές του 14ου αι. (κατά την κ. Μυλοποταμιτάκη Αικ.). Στη ΒΔ γωνία του ναού έχει ενσωματωθεί αρκοσόλιο[1] με χάραγμα 1559, πιθανώς προοριζόμενο για τον κτήτορα.
Ο ναός έχει υποστεί πολλές μεταβολές, όπως φαίνεται. Σήμερα έχει δύο θύρες, μία στο δυτικό τοίχο και μία μεταγενέστερη στο νότιο. Επίσης μεταγενέστερο είναι και το παράθυρο στο Ν. τοίχο.
Το τέμπλο του ναού είναι πολύ νεώτερο όπως και οι τρεις δεσποτικές εικόνες της Παναγίας, του Χριστού και της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα.
Η σκεπή του ναού είχε καταστραφεί με αποτέλεσμα το νερό της βροχής να προκαλέσει προβλήματα στην τοιχοδομή και τις τοιχογραφίες. Η σημερινή κεράμωση έγινε προ 25ετίας και απ’ ό,τι φαίνεται δεν υπάρχει καινούρια υγρασία.
Η ζωγραφική επιφάνεια των τοιχογραφιών είχε καλυφθεί με ασβεστοκονίαμα και ασβέστη. Μάλιστα για να ενσωματωθεί ο σοβάς, η ζωγραφική επιφάνεια είχε χτυπηθεί με τσαπέτα με αποτέλεσμα οι υπάρχουσες τοιχογραφίες να έχουν μεγάλες φθορές. Το καλοκαίρι του 1994 από την 13η Εφορεία Βυζ/νων Αρχαιοτήτων έγιναν οι πρώτες επεμβάσεις συντήρησης. Καθαρίστηκε η Βόρεια πλευρά του από τα σκληρά άλατα και την αιθάλη που κάλυπταν τη ζωγραφική επιφάνεια. Έγινε και στερέωση των τοίχων όπου υπήρχε ανάγκη.
Η δεύτερη επέμβαση συντήρησης έγινε το 2006 με έξοδα της Ενορίας Τυλίσου. Κατά τις εργασίες αυτές όπου αφαιρέθηκε από το Νότιο τοίχο και μέσα από το Ιερό ο νέος σοβάς και τα ασβεστώματα, αποκαλύφθηκαν ρωγμές στη λιθοδομή του Ιερού με σοβαρά στατικά προβλήματα. Μετά απ’ αυτό τον καθαρισμό διακρίνονται στην Κόγχη του Ιερού ο Παντοκράτορας και στο Θόλο του Ιερού τμήμα της Αναλήψεως, μετωπικοί Ιεράρχες (Ν. τοίχος), Διάκονος στραμμένος προς το Ιερό(κάτω από την πρόθεση), ο Αγ. Νικόλαος και η Κοινωνία των Αποστόλων σε δυο ημιχόρια. Στη Βόρεια καμάρα τα Εισόδεια της Θεοτόκου και η Γέννησή της. Στο Βόρειο τοίχο ένθρονη η Παναγία Βρεφοκρατούσα. Στις παραστάδες του Β. τοίχου η σπάνια παράσταση της Μαρίας της Αιγυπτίας και του Αββά Ζωσιμά. Στα τόξα της καμάρας εικονίζονται Άγιοι και Αγίες σε στηθάρια. Οι εργασίες συντήρησης του Ναού ξεκίνησαν μετά από ενέργειες του πρωτοπρεσβύτερου Γεωργίου Μαλλιωτάκη προς την 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχ/των.
Οι προτεινόμενες εργασίες από την Αρχαιολογική Υπηρεσία είναι:
· αποκατάσταση των ρωγμών του Ιερού
· αφαίρεση των νεότερων εξωτερικών επιχρισμάτων (σοβά) και αντικατάστασής τους με νέα
· συντήρηση και στερέωση του κωδωνοστασίου
· συντήρηση του αρκοσολίου
· στερέωση των αποκολλημένων τμημάτων τοιχογραφίας από τη λιθοδομή με ενέσεις
· καθαρισμός της ζωγραφικής επιφάνειας από τα άλατα και την αιθάλη
· αισθητική αποκατάσταση της ζωγραφικής επιφάνειας
· στεφάνωμα των σπαραγμάτων τοιχογραφίας, και τέλος
· σοβάς σε ουδέτερο τόνο που θα καλύψει τα σημεία όπου έχουν καταστραφεί οι τοιχογραφίες έτσι ώστε να δέσει αισθητικά με τις υπάρχουσες τοιχογραφίες.
Όταν ολοκληρωθούν οι εργασίες θα αναδειχθεί ένα ωραίο βυζαντινό μνημείο που θα προκαλεί το ενδιαφέρον των επισκεπτών και των μελετητών της βυζαντινής τέχνης του 14ου αιώνα. Τώρα έχει ολοκληρωθεί η μελέτη του έργου και έχει προταθεί να χρηματοδοτηθεί από το ΕΣΠΑ.
Ο ναός γιορτάζει στις 6 Αυγούστου και την παραμονή μετά τον εσπερινό ο Πολιτιστικός Σύλλογος προσφέρει κέρασμα σε όλους.
[1] Αρκοσόλιο: ταφικό μνημείο του κτήτορα του ναού. Η λέξη προέρχεται από τις λατινικές λέξεις arco (τόξο) και soleum (θρόνος).
